به گزارش پایگاه خبری تحلیلی سینمای نو و به نقل از روابط عمومی خانه سینما، مهرداد زاهدیان رئیس هیات مدیره در ابتدای برنامه «شب ناصر» به نمایندگی از انجمن صنفی کارگردانان سینمای مستند به ایراد سخنرانی پرداخت.
در ادامه، فیلم‌های مستند پیش، موسیقی جنوب، آرایشگاه آفتاب ساخته زنده یاد ناصر تقوایی به نمایش درآمد.
سپس میثم شاه‌بابایی عضو هیات مدیره انجمن سینمای مستند ضمن ارائه توضیحاتی مختصر از فیلم‌های به نمایش درآمده، از سعید قطبی‌زاده، نویسنده و منتقد سینما برای آغاز نشست دعوت کرد.
سعید قطبی‌زاده با بیان اینکه میزبانی این جلسه افتخاری است که نصیب من شده است، گفت: این برنامه به بُعد دیگری از شخصیت هنری ناصر تقوایی در سینمای مستند اختصاص دارد. همانطور که می‌دانید موسیقی در جنوب یک سبک زندگی به شمار می‌رود و اهالی موسیقی به این هنر به عنوان شاخه‌ای تخصصی نگاه می‌کنند اما در موسیقی فیلم، هر نوع موسیقی باید در خدمت فیلم باشد.
موسیقی در آثار تقوایی صدای زندگی است
در ادامه محسن شریفیان، پژوهشگر موسیقی نواحی جنوب نیز درباره سبک، لحن، فضاسازی و سازهای محوری موسیقی جنوب کشور و همچنین درخصوص اهمیت ناصر تقوایی، بیان داشت: زنده‌یاد تقوایی تصویر جذابی از موسیقی جنوب در دهه چهل و پنجاه ارائه کرد که بعدها به سرمشق همه ما تبدیل شد. از مستندهای «باد جن» تا «اربعین» نگاه انسان‌شناسانه او باعث شد تا موسیقی نه تنها به عنوان صدای صرف بلکه در مقام صدای زندگی شنیده شود.
وی افزود: سینما و مردم‌شناسی پس از تقوایی در حوزه مستندسازی به صورت جدی‌تری دنبال شد و ما فهمیدیم در کنار موسیقی چطور می‌توانیم به موضوع مردم‌شناسی بپردازیم. اگر تقوایی در سال ۴۸ مستند «اربعین» را در بوشهر ضبط نمی‌کرد، ما نمی‌توانستیم بعدها درباره آثاری چون «ممد نبودی» حرف بزنیم.
آیین زار و نقش جغرافیا در مستندهای تقوایی
شریفیان با بیان اینکه بخشی از مستند «باد جن» در بندر لنگه و بخشی در قشم ضبط شده است، بیان داشت: در این مستند و همچنین «اربعین»، موسیقی در خدمت فیلم قرار می‌گیرد و جغرافیا و هویت جنوب نقش مهمی بر عهده دارد. فیلم‌های تقوایی باعث شد تا متوجه شویم آیین‌های جنوب کشور به چه شکلی است. در واقع جنوبی بودن ناصر تقوایی در نگاه و بینش او تأثیر بسیار زیادی داشته است. او تلاش کرد تا موسیقی و فرهنگ جنوب را معرفی کند. متأسفانه حتی بسیاری متوجه نشدند نوع موسیقی که در مراسم تدفین او اجرا شد، چه بوده است. او حتی در مستند «اربعین» به لباس سفید حین مراسم تدفین اشاره کرده است که برخاسته از مراسم عزاداری جنوبی است که در آن لزومی ندارد همگی لباس‌های سیاه به تن کنند اما این موضوع نیز در مراسم تشعیع او انتقادهای فراوانی را به دنبال داشت.
شریفیان خاطرنشان کرد: تقوایی چهره ماندگاری به نام جهانبخش کردی‌زاده را معرفی کرد و باعث ماندگاری او شد. او بسیار سخت‌گیر بوده است و در انتخاب‌های خود همواره جزئیات زیادی را اعمال می‌کرد.
نگاه فلسفی به آثار تقوایی
محمدعلی نجف‌پور آهنگساز و پژوهشگر موسیقی نیز در پاسخ به سعید قطبی‌زاده درباره اهمیت سازهای ریتمیک در فضاسازی موسیقی جنوب کشور، گفت: ناصر تقوایی در سینمای ایران همچون یک جواهر به حساب می‌آمد. از نظر من، هنر یک فضیلت عقلانی است و برای من نگاه تقوایی، نگاه فیلسوف مولف پشت دوربین است و همین موضوع او را از سایرین متمایز می‌کند.
وی افزود: آیین‌های جنوب به مثابه تبلور ناخودآگاه جمعی است. در این آیین‌ها جمعیت و باور جمعی اهمیت بسیار زیادی دارد. به نظرم کارهای تقوایی شباهت عجیبی به آثار ویسنت ون‌گوک دارد.
نجف پور اظهار داشت: زار در واقع بخشی از ناخودآگاه است که سرکوب شده و به صورت روح بیگانه به ظهور می‌رسد. درمان این بیماری به معنای پذیرفتن رنج است که موجب شفا می‌شود.
وی یادآور شد: موسیقی در جنوب کشور، برای فیلمساز مختص این خطه، نه تنها انگیزه، بلکه نوعی لنگر هویتی به شمار می‌رود. در واقع موسیقی از ژن مردمان بومی جنوب جدا نیست. برای مثال، در مستند «اربعین» شاهد یک آیین موسیقایی هستیم که سوژه فیلمساز به شمار می‌رود. نسبت موسیقی با زندگی مردمان جنوب، مانند نسبت شیرینی با قند است و جزء تفکیک ناپذیر زندگی اهالی این خطه به شمار می‌رود.
وی با بیان اینکه در کارهای تقوایی موسیقی با دوربین یکسان بوده است و نمی‌توان میان آن‌ها تفکیک قائل شد، گفت: تقوایی بسیار خوب خط تألیف موسیقی را می‌شناخت و این مورد در بسیاری از کارگردان‌های سینمای ایران دیده نمی‌شود.
خاطرات شیخ‌الاسلامی از همکاری با ناصر تقوایی
در ادامه این نشست قطبی‌زاده گفت: همواره کنجکاو بوده‌ام درباره آموخته‌های مهوش شیخ‌الاسلامی از تقوایی سؤال کنم و در ادامه مهوش شیخ السلامی گفت: ناصر تقوایی در هر مقطعی که با او کار کردم از سال ۵۲ و در مقاطع مختلف، صبر، مهربانی، آرامش و بسیاری از موارد دیگر را به من آموخته است. باید در ابتدا تقوایی را شناخت تا بتوان با او کار کرد. او دارای اخلاق خاص خود بود و این موضوع برای هر کسی قابل درک نیست. تهیه‌کننده‌ها معمولاً ناصر را نمی‌شناختند در حالی که زمانی که این شناخت حاصل شده ، شاهد فیلم‌هایی موفق بوده‌ایم.
وی افزود: تقوایی به هر یک از جزئیات دقت بسیاری داشت تا بتواند لوکیشن و زاویه درست را پیدا کند. ارتباط تقوایی با دوربین در سینمای مستند به شکلی کاملاً فکرشده بود و باید بیاموزیم که در سینمای مستند چنین رویکردی را در پیش بگیریم.
شیخ السلامی مستندساز و پژوهشگر سینما خاطرنشان کرد: خوشبختانه در مستندهای ساخته‌شده تقوایی، تهیه‌کننده‌ها همکاری بسیار خوب و نزدیکی با او داشتند.
پیوند واقعیت و ادبیات در سینمای تقوایی
قطبی‌زاده در ادامه بیان داشت: تقوایی از شیوه کار مستند در سینمای داستانی نیز بهره می‌برد و در نتیجه رگه‌هایی جدی از واقعیت در کارهای او دیده می‌شود. او به دلیل خواستگاه ادبی خود، مقوله ادبیات را وارد مستند می‌کند.
در ادامه شیخ‌الاسلامی ادامه داد: من در سریال «دایی‌جان ناپلئون» در کنار تقوایی بودم. در سال ۵۲ تحصیلات خود را به پایان رساندم. آن زمان تقوایی می‌خواست فیلمی درباره فرش بسازد و کارهای مربوط به آن در وزارت فرهنگ و هنر انجام می‌شد. در آن زمان برای اولین بار به عنوان دستیار و برنامه‌ریز با او همکاری کردم. در آن مقطع، طی پنج ماه فیلمی بی‌نظیر به نام فرش ساخته شد اما پوزیتیو و نگاتیو مربوط به آن در دسترس نیست. پس از انقلاب پرس‌وجوی بسیاری انجام دادیم اما نتوانستیم نگاتیوهای مربوط به آن را پیدا کنیم.
وی خاطرنشان کرد: در تولید فیلم‌های مستند مربوط به پروژه فرش، تهیه‌کننده و سفارش‌دهنده بسیار با ناصر تقوایی همراه بودند. تقوایی از نور استفاده بسیار زیادی می‌کرد و تصویرهای او دارای کیفیت نقاشانه بود. ضمن اینکه در آثار او، معماری در خدمت فیلم قرار داشت و میان معماری و بافت فرش نوعی پیوستگی احساس می‌شد و این موارد باعث تشکیل فرم در فیلم‌های او شد.
وی ادامه داد: برای من حضور در پروژه «دایی‌جان ناپلئون» افتخار بزرگی بود و برای نخستین بار از این سریال، عنوان برنامه‌ریزی در تولید فیلم‌ها به امری رایج تبدیل شد.
یاد و خاطره ناصر تقوایی در میان همکاران
شیخ‌الاسلامی با بیان اینکه تقوایی هنگام ساخت سریال «دایی‌جان ناپلئون» بسیار جوان بود، گفت: او هیچ‌گاه به فردی بی‌احترامی نمی‌کرد و در کار خود بسیار مهارت داشت. زمانی که کار هر روز به اتمام می‌رسید، او به لوکیشن مربوط به روز بعد مراجعه می‌کرد و جزئیات فیلمبرداری را یادداشت می‌کرد. در کارهای او همواره جای دوربین مشخص بود و برای اولین بار سناریوهایی به دست ما می‌رسید که بدون تغییر و به شکل پلان‌بندی شده فیلمبرداری می‌شد و به همین دلیل کار من به عنوان برنامه‌ریز آشنا با اخلاق تقوایی، بسیار ساده بود.
دقت نظر هنری ناصر تقوایی در مستندسازی
شیخ‌الاسلامی در پاسخ به سئوال قطبی زاده درباره روش تقوایی در ساخت فیلم مستند پاسخ داد: او بر میزانسن نظارت کامل داشت و برای آنکه فرم نهایی اثر شکل بگیرد، حتی در خصوص جای قرارگیری بازیگران نظارت داشت. در سریال «کوچک جنگلی» که البته پیش‌تولید کوتاهی داشت در بازبینی لوکیشن همراه او بودم. در آن زمان تیرهای برق مزاحم بودند و تقوایی می‌گفت باید این تیرها با تیرهای برق چوبی تعویض شود.
سپس قطبی‌زاده خطاب به شیخ‌الاسلامی گفت: بسیاری معتقد هستند دقت تقوایی به وسواس تبدیل شده بود و علت ساخت آثار کم‌تعداد او، با وسواس زیادش مرتبط بود. در واقع نوعی جامع‌الاطراف بودن در کار تقوایی به چشم می‌خورد. نظیر تسلط بر موسیقی، ادبیات، شناخت از ادبیات کلاسیک و آشنایی با هنرهای دیگر. به نظر شما این جامعیت و تسلط تا چه اندازه بر روی همکاران او تأثیر می‌گذاشت؟
شیخ‌الاسلامی در پاسخ گفت: تعداد آثاری که تقوایی تولید آن‌ها را شروع کرد، کم نبودند. به عقیده من وجود دقت نظر در تقوایی یک خصلت مهم در او بود. ما برای بازبینی مجموعه «کوچک جنگلی» چند ماه با یک خودرو متعلق به تلویزیون، در جست‌وجوی لوکیشن بودیم. او حین کار فراموش می‌کرد که باید نهار بخورد در واقع تقوایی در کار خود غرق می‌شد. زمانی که فردی به کار خود علاقه دارد، معمولاً چنین حالاتی را تجربه می‌کند. این روزها بسیار دلتنگ ناصر تقوایی هستم.
نگاه فلسفی به آثار ناصر تقوایی
در ادامه برنامه « شب ناصر» حاتم قادری استاد علوم سیاسی و اندیشه اجتماعی نیز بیان داشت: فیلم‌ها و سریال‌های تقوایی را به دقت مشاهده کرده‌ام و در کتاب جدید خود، یک فصل به مجموعه «دایی‌جان ناپلئون» اختصاص داده‌ام. ادبیات بخشی از زندگی من به شمار می‌رود و این روزها توجه ویژه‌ای به هنر سینما دارم.
گفتنی است در این مراسم عزیز ساعتی، نحسن عبدالوهاب، سعید رشتیان، فرهاد ورهرام، محمد کارت، میترا محاسنی، علی همراز، پریسا عشقی، حمید جعفری ، نحسن سخا، محمدصادق دهقانی،جابر مطهری زاده، مرتضی جذاب، پروین ثقه الاسلامی، هادی شریعتی ، شکوه رستمی، علی تک روستا و جمعی از اهالی رسانه حضور داشتند.
